In de negentiende
eeuw werd in Gent het carnaval gevierd zoals overal elders in de Europese
steden. Het was zeer populair en populistisch. Omstreeks 1870 veranderde de
houding van de Gentse burgerij tegenover het straatcarnaval. Was het carnaval
veranderd? Waarschijnlijk niet. Wat wel veranderde in de voorbije decennia was
de economie. De industrie ontwikkelde zich verder. Vanuit de dorpen trok een
gestage stroom migranten naar de stad. De beluiken raakten overvol. Opstand en
revoltes dreigden in de Europese grote steden. Tijdens de ‘Commune van
Parijs’(1871) zou voor het eerst een socialistisch geïnspireerde regering
aan de macht komen. Een revolutie van onderop dreigde elk moment los te
barsten. De bevreesde burgerij trok zich in haar eigen wereld terug. De stad
werd opgesplitst in ‘miljoenenkwartieren’ en arbeidersbuurten.[1]
Door het
verstevigen van de klassengrenzen was het arbeidersvolk een anonieme,
onberekenbare factor geworden. Het volk werd benaderd met stereotypes rond
zedeloosheid en boertigheid. Alhoewel de ‘slonsen' al lang in het Gentse
carnaval rondliepen, zal men in navolging van Le Bien Public stilaan kritiek gaan uitoefenen op de kledij van de
gemaskerden. De kostuums vond men niet langer origineel en men vond de
zelfgemaakte kostuums van de domino’s, boeren, clowns vulgair. De burgerij
ging er zich in toenemende mate aan ergeren. De Journal
de Gand gaf op achttien februari 1885 een goede samenvatting van mening
van de burgerij over het regenachtige carnaval van dat jaar: “Les
masques crottés et mouillés étaient encore plus malpropres et plus ignobles
que d’habitude. Sauf
aux bals du Théatre, de l’Eden et du Skating-Ring.”
Dit waren de burgerlijke bals.
De elite
organiseerde voortaan haar bals ver weg van het volk. Deze scheiding deed zich
ook voor in de kleinere steden zoals Aalst. De Denderbode
van één maart 1900 schreef dat omstreeks 1880 talrijke café-chantants en
danszalen ingericht werden. Tussen deze zalen was, op kleine uitzonderingen
na, een zeer stipte grenslijn getrokken. De burgerij trok naar Concordia
(Schoolstraat), het gekende Casino
of Bokken Hof in de Nieuwstraat (nu
Vlaanderenstraat), naar de Comte
d'Egmont (Grote Markt), of naar de Société
Privée.op het Keizerlijk Plein. De Aalsterse arbeidersbevolking trok naar
de danszalen in de Nazarethstraat Au
Voyageur, in de Hoogstraat A la
Grande Salle de Danse, in de O.L.Vrouwstraat Café-Chantant,
op de Hopmarkt In de Hollandsche zaal,
in de Molenstraat In den Koeikop, op
de Varkensmarkt A la Nouvelle Corbeille.
Bij de welmenende
elite ontstond een nieuwe trend om tijdens de carnavaldagen een beschaafd
vermaak aan te bieden aan de arbeiders. De liberale werkmans- en
vrouwengenootschappen organiseerden toneel- en zangvoorstellingen. Deze
initiatieven werden overgenomen door andere burgerlijke verenigingen zoals ‘Onze
Moedertaal Vooruit’, ‘Moedertaal
en Vrijheid’, ‘Leie- en
Scheldezonen’, de ‘Cercle
Catholique St-Pierre’, ‘Patronage
Catholique d’Akkergem’.[3]
1.4.2
Dagen der verdierlijking
Ook de
sociaal-democratie keurde de carnavalsfeesten af want de
arbeiders moesten zich onthouden van zang en drank. De
sociaal-democraten propageerden een strenge levenswijze, met ascetische
trekjes. in 1899 schrijft Vooruit “Wie
niet werkt op 1 Mei, gaat met vrouw en kinderen in de stad wandelen, maar
onthoude zich vandrinken; hij gaat zich verkwikken naar buiten, in de rustige,
vrije natuur, maar hij denke aan geen drank; als men wat te verteren heeft,
men koope voor zich en de zijnen voedsel”.[4]
Daarenboven moest de arbeider deelnemen aan wat op dat moment beschouwd werd
als het summum van cultuur: de burgerlijke cultuur. ANSEELE wilde de arbeiders
tot ‘edele en zedelijke’ mensen opvoeden én hen tot een hogere beschaving
omhoog tillen.[5]
De Gentse
sociaal-democraten maakten van de strijd tegen carnaval een actiepunt. AVANTI[6]
schrijft. “Deze strijd tegen de
vastenavond-baldadigheden is een der eeretitels der Gentsche socialisten; ze
zijn erin gelukt, door de omstandigheden geholpen, die dagen der
verdierlijking uit de lokale gewoonten te verdrijven.”[7].
Dat het menens was
en dat dit bovendien één van de eerste actiepunten der nieuwe partij werd,
bewijst het feit dat de partij reeds in 1877 ”ter
gelegenheid van Karnaval een groot werkliedenfeest als protestatie tegen de
verdierlijking der vastenavonddagen” inrichtte.[8]
Ook al het jaar voordien in februari 1876 organiseerde ‘Het Internationaal
Werkliedenverbond Afdeeling Gent’ een groot concert en een tombola als
substituut voor carnaval. In een pamflet werd dit volksfeest zedeloos genoemd:
“Weldra zullen de Karnavaldagen, die
barbaarsche feesten, welke oneer, zedebederf, volksverbeesting na zich slepen,
die woeste braspartijen, door de opperhoofden der kerk ingesteld om de massa
nog meer te verdierlijken en haar gevoel van eigenwaarde gansch te
vernietigen; weldra zullen die volkszwelgerijen opnieuw aanbreken. Tegen die
zedelooze instellingen moet ieder weldenkend mens protesteeren en den ledigen
tijd die hem dan overblijft besteden aan de verzekering van zijn eigen
toekomst, aan de grote zaak, aan de ontvoogding der volkeren”.
In 1891 lanceerde
de partij opnieuw heftige aanvallen. Met het naderen van de carnavalsfeesten
zocht men naar alternatieven en stelde deze ook voor aan de gemeenteraad. De
traditionele vrije dag op de derde carnavalsdag, ‘Vetten Dijnsdag’ of
‘Mardi Gras’, werd het doelwit van de aanvallen. Deze dag was immers de
meest gevierde en de feestvreugde ging dan naar de climax. Het was de dag der
‘slonzen’. Op dat moment was het belangrijkste onderdeel van de
carnavalsfeest nog altijd de optocht die ‘Den Toer' genaamd wordt. Volgens
AVANTI was het een “opeenvolging van
rijtuigen, vermomden en nieuwsgierigen, die elke Carnavalmiddag den kringloop
eener menigte straten uit het midden der stad doortrok, en het centrum der
Carnavalpret daarstelde. Vooral den Dinsdag waren de toneelen gemeen en
weerzinwekkend.”[10]
1.4.3
Afschaffen ‘Vetten Dijnsdag’
De partij ging dus
in het tegenoffensief en nam in eerste instantie de carnavalsdinsdag tot
mikpunt. Ze stelde voor om de vrije dag van deze dinsdag te vervangen door een
vrije dag op ‘Eén Mei’, dan nog
geen officiële feestdag. Met dit voorstel wilden de socialistische leiders
zowel het liberale gemeentebestuur als het patronaat voor hun
verantwoordelijkheid stellen. Bedoeling was de burgerij voor een dilemma te
plaatsen. Ofwel steunde deze verder de “weerzinwekkende
taferelen” van Vette Dinsdag ofwel schonk men aan de
sociaal-democratische arbeidersbeweging haar eigen feestdag.
“Van
in de maand Januari werden twee verzoekschriften gezonden, één aan den
Gemeenteraad, een ander aan de fabrikanten.”[11]
De brief aan de gemeenteraad was opgesteld in het Frans. De schrijver ervan
was goed op dreef. “Par
suite d’une regrettable tradition le mardi du carnaval est un jour consacré
à des mascarades et à des orgies particulièrement blâmables et dégradantes.
On ne voit que déguisements en lambeaux, d’une malpropreté repoussante; on
n’entend que des chansons obscènes et des interpellations ordurières, des
scènes d’ivrognerie et de débauche. Les auteurs de ces tristes saturnales
perdent toute dignité et tout respect d’eux mêmes. C’est un spectacle démoralisant.”[12]
Het gemeentebestuur
won inlichtingen in bij Gentse fabrikanten en bij de verantwoordelijken van de
politie. Het afschaffen van Vette Dinsdag had volgens dezen voor- en nadelen
voor het bedrijfsleven. De vrije dagen werden nu gebruikt om onderhoudswerken
uit te voeren en waren bijgevolg niet echt verloren. Indien men de vrije dag
op ‘slonsendinsdag’ afschafte, dan moesten de feestelijkheden op maandag
om middernacht stoppen. En dan mochten er zeker geen bals en feestelijkheden
meer zijn op dinsdag zelf. Men zou dan ook moeten de maskerades verbieden op
dinsdag. Dit leek zelfs voor de politiecommissarissen te drastisch. “Dans l’état actuel de nos traditions locales il n’y a pas moyen de
défendre brusquement sans transition et d’une façon radicale les réjouissances
populaires qui ont lieu ce jour depuis un temps immémorial, et surtout de le
faire en interdisant non seulement le tour, mais les mascarades et déguisements,
les fêtes et les bals publics et en supprimant le jour susdit le congé
traditionnel de nos écoles et de nos administrations.”[13]
De vrije dag van
‘Vetten Dijnsdag’ bleef uiteindelijk behouden. De liberalen beriepen zich
op een referendum dat in een Gents textielbedrijf gehouden was. In het Gentse
vlasfabriek ‘La Gantoise’ werkten meer dan tweeduizend arbeiders en
arbeidsters. Bij een referendum stemden slechts tweehonderd voor het
afschaffen van de vrije dag op carnavalsdinsdag en het invoeren van de vrije
dag op ‘Eén Mei’. Negentienhonderd personeelsleden stemden voor het
behoud van de feestdag op Vette Dinsdag. Dit referendum was een zure pil voor
de Gentse socialisten. Ze leden een feitelijke nederlaag bij hun eigen basis
na de jarenlange hetze tegen carnaval. De Gentse ‘Vereeniging der
Vlasbewerkers en Bewerksters’ stak haar teleurstelling niet onder stoelen of
banken. “Gij hebt uwe verlaging
gestemd, het zij zo” schreef ze in een pamflet.
Dit referendum toont het belang aan van het carnavalsfeest voor de arbeiders
in die periode. Deze
uitslag deed de burgemeester wijselijk besluiten: “Il
ne sert à rien de faire des règlements quand les moeurs y sont hostiles,
parce que alors l’exécution en devient impossible.”[14]
Op vierentwintig
januari 1891 antwoordde het Gemeentebestuur dat openbare feestdagen niet in
haar bevoegdheid lagen: “derwijze dat
uwe vraag, voor wat het feest van Eén Mei betreft, door ons niet kan
beantwoord worden.” Toch kon de partij punten scoren betreffende de
publieke feestelijkheden van ‘Vetten Dijnsdag’. Het antwoord van het
gemeentebestuur stipuleerde dat: “Uw
voorstel om den dijnsdag van Karnaval af te schaffen, zullen wij zonder
uitstel aan den Gemeenteraad onderwerpen.”
[15]
Op de gemeenteraadszitting van tien juli 1891 kwam het voorstel ter
bespreking. “Men bracht het niet
verder dan tot de afschaffing van DEN TOER op den Carnavaldinsdag. Al de
overige feestelijkheden bleven behouden” meesmuilt AVANTI.[16]
Ter gelegenheid van
het carnaval van 1892 berichtte het college: “De
burgemeester deelt mede, dit naar de wens van de gemeenteraad van 10 juli
1891, overwegende dat men de ontuchtige zangen, waarvan er gedurende de
carnavaldagen gebruik wordt gemaakt, dient te beteugelen, alsook een einde te
stellen aan de walgelijke vertoningen van gemaskerde en verklede personen,
welke zich namelijk de dinsdag van carnaval voordoen, bericht de bevolking,
dat die buitensporigheden niet meer mogen geduld worden. Beveelt de heer
oppercommissaris van politie de wanorde te doen ophouden.”[17]
Door hun optreden in de gemeenteraad slaagden de sociaal-democraten er toch in
het volksfeest een zware slag toe te brengen. De traditionele optocht, ‘Den
Toer’, op dinsdagnamiddag was immers het hoogtepunt van het carnavalsfeest.
En onder sociaal-democratische druk verbood het stadsbestuur voortaan deze
optocht. Dit betekende een eerste stap in de afbouw van het feest.
Het afschaffen van
‘Den Toer’ op carnavalsdinsdag kon de sociaal-democraten niet bevredigen.
De haat van ANSEELE tegen het carnavalsfeest was zodanig dat hij rare sprongen
maakte. Nu fabrieksarbeiders van zijn beschavingsstrategie niet moesten weten,
richtte hij zich tot de fabriekseigenaars in een emotionele brief. Deze
schreef hij in 1893 naar het patronaat met de vraag de ‘Vetten Dijnsdag’
te vervangen door een vrije dag op ‘Eén Mei’. De brief is in merkwaardige
bewoordingen opgesteld. “ (…) De
walg voor de Vastenavondfeesten stijgt met elken dag bij het grootste deel der
werklieden, en 't is met genoegen dat zij hunnen verdwijning zullen zien,
wanneer de verloren rustdagen door anderen worden vervangen. Wij vragen U,
Mijne Heeren, laat ons den Dinsdag van Carnaval werken. Wij willen onze zoons
en dochters aan de gevaarlijke gevolgen van dien dag onttrekken. Een
verdediger uwer klasse, een gewezen minister, M Frère, heeft meer dan eens
gezegd, dat het licht van boven komt, dit wil zeggen, dat het verstand, de
hoogste zedelijkheid en eerlykheid van de rijken komt. Wy verzoeken U, Myne
Heeren, het licht te doen schynen. Wij verzoeken U, uwe fabrieken dien dag te
openen, te toonen dat gij ons minstens zoo goed wilt als wij zelven willen zyn
en de verheffing van ons gezin, de volmaking van de opvoeding onzer kinderen
niet wilt laten afhangen van een vijffrankstuk, dat gij - misschien- minder
zoudt kunnen winnen."
ANSEELE zou niet
rustten voor het carnaval definitief uit de geesten en harten van de
Gentenaars verdwenen was. Dit zal hem nog jaren inspanningen vragen, maar het
zal lukken. Op zeventien november 1895 waren er verkiezingen geweest. Deze
gebeurden volgens het stelsel van het algemeen meervoudig stemrecht. Het
aantal kiezers bedroeg 28.100 personen (bijna 18% van de bevolking) die samen
35.070 stemmen uitbrachten. De liberalen haalden 11 zetels, de katholieken en
de socialisten elk 10. Er waren ook toegevoegde gemeenteraadsleden gekozen uit
de kiezersnijveraars en de kiezerswerklieden. De socialisten wonnen bij de
werklieden de vier zetels met ongeveer 6200 stemmen tegenover 2200 stemmen
voor de anti-socialisten. Van de nijverheidszetels gingen er drie naar de
liberalen en één naar de katholieken. De uiteindelijke zetelverdeling was nu
veertien voor de liberalen én veertien voor de socialisten, de katholieken
hadden elf zetels.
Er bleef een
liberaal gemeentebestuur maar de socialisten probeerden van nu af aan in de
gemeenteraad een meerderheid tegen het carnaval te vormen. Op één februari
1897 brachten ze de afschaffing van de 'slonsendag' in de gemeenteraad. Een
nieuw argument moest de andere partijen overtuigen. Ditmaal probeerden ze de
burgerij met economische belangen te overtuigen: “De
neringdoende burgerij heeft niets te winnen bij het behouden van de derde dag,
vermits in het algemeen dan al de spaarpenningen der carnavalzotten uit de
werkersstand reeds verteerd zijn, dat er op de plak gekocht wordt en dat de
ongelukkigen weken en weken hun verkwistingen moeten uitzweten en zich zelfs
het noodzakelijke onttrekken.” De 'slonsendag' moest afgeschaft worden;
“zelfs ook wanneer het volk, onbekend
met zijn ware belangen, verblind genoeg zou zijn er protest tegen aan te
tekenen.”[19]
1.4.4
Campagne
van 1897
In het jaar 1897
werden alle messen geslepen om het feest te nekken. Einde februari 1987
berichtte Vooruit: “Gedrukte en gezegelde banden maskers
af, verboden met confetti
te werpen zijn in de administratie van het blad Vooruit te bekomen aan den
prijs van 25 centiemen.”[20]
Alle energie werd gericht op het demonstreren van de nieuwe zedelijkheid die
de sociaal-democraten onder het arbeidende volk brachten. De partij zal op de
carnavalsdagen aan de militanten een loodzwaar programma van vergaderingen en
culturele activiteiten aanbieden.
In dezelfde kolom
van Vooruit werd meegedeeld dat de ‘Multatuli
Kring' op carnavalszondag “eene
buitengewone Toneelvertoning” geeft. “Men
zal opvoeren: Het rouwkleed,
dramatisch schouwspel in 1 bedrijf, en Prima
Donna, een blijspel.” De kaarten zijn te verkrijgen bij de
portier van Vooruit. Eveneens geeft
de “Naai-
en Ontwikkelingschool van de Vlasbewerkings Vereeniging” in
samenwerking met de wijkclub "De
Verbroedering een schoon concert (…) waarvan het programma (…) zeer
keurig is samengesteld. Inkomprijs tien centiemen!” De absolute topper
van het ‘antiantifeest’ werd de opvoering van Tannhäuser,
de opera van WAGNER, in de Gentse schouwburg.
“Weg met de Slonsendag”
titelde Vooruit op zevenentwintig
februari 1897. “De radico-socialisten
vroegen in den gemeenteraad de afschaffing van den derden Karnavaldag.
Liberalen en katholieken (…) stemden tegen dit voorstel. De liberalen (…)
logen, want zij helpen het volk verstompen. Zij waren de apostels van het
sparen en zij organiseren de verkwisting (…) De katholieken (…) zijn
schijnheiligen, huichelaars die geen woord van hunnen godsdienst gelooven.”
Tot dan toe hadden de sociaal-democraten reeds enkele feestelijkheden op
carnavalsdinsdag kunnen laten afschaffen. Nu ging het om een totaal verbod van
alle maskerades. De andere partijen hielden het bij een verbod waarbij overdag
niet gemaskerd mocht rondgelopen worden. “Het
verbod om den dinsdag slechts na 8 uren te mogen maskeeren is zoveel als niets
(…). De uitspattingen worden omhuld met den mantel der duisternis; zij zijn
er slechts te erger om.” Hetzelfde artikel van Vooruit
somde tot slot de anticarnaval activiteiten van de partij op. Gezien de
burgerpartijen “uwen val, uwe
verbeesting willen en met plezier zien” stelde Vooruit:
“schenk hen dat genoegen niet, masker
u niet, zingt geen walgelijke liedren. Stroomt naar de museums om er de kunst
te leeren kennen en liefhebben. Stroomt naar de vertooning van Tannhäuser,
maandag (…). dinsdagmorgen
allen naar de openbare meeting.”
Deze aanmaningen
werden overgenomen de dagen nadien. Vooruit
van achtentwintig februari en één maart 1897 publiceert het definitieve
programma van het anticarnaval. De partij belegde op dinsdag een meeting in
het ‘Feestlokaal Vooruit’ in de Bagattenstraat. “Aan de dagorde staan de volgende onderwerpen: Karnaval, Koersen en de
Kiezing voor de Werkrechtersraad.(...) Met opzet houden wij deze meeting den
dinsdagmorgen van Karnaval. Onze tegenstrevers zeggen: wat beteekenen uwe
protestatiën tegen Karnaval, wanneer gij zelve niet bewijst dat de werklieden
die dagen aan iets anders en aan iets beters willen besteden.”
[21]
Pittig detail, met
dezelfde oproep tot een anticarnaval, werd gemeld dat er “kostumen voor de Eerste Communie” te koop zijn in de winkels van
'Vooruit'. Dat carnaval een katholiek feest zou zijn , was één de talrijke
argumenten van ANSEELE
tegen het carnvalsfeest. Het zou een religieus feest zijn waarin men veel
geld verkwistte. Nochtans was het communiefeest een katholieke feest waar ook
wat geld aan verkwist werd. Het toch rabiate antiklerikale verbalisme der
Gentse sociaal-democraten vertoonde soms wat gedachtenkronkels.[22]
1.4.5
Na de campagne van 1897
Op twee maart 1897
volgde nogmaals een laatste oproep: “Wij
moeten daar met duizenden bijeen zijn om aan de heeren te toonen dat het
eigenlijke volk, de verstandige arbeiders, tegen de uitspattingen zijn.”
Die duizenden werden uiteindelijk honderden. Dit aantal was toch ruim
voldoende voor de propagandamachine om in Vooruit
over grote successen te schrijven. Want
Vooruit toonde zich bijzonder verheugd over het succes van de campagne. Op
drie maart meldde de krant: “Het was
zondag prachtig weder, een weder om de zotten aan te moedigen, maar er waren
bijna geen verkleedden of gemaskerden te zien (…). In onze lokalen was het
overal zoveel te drukker. (…) Wij zien duidelijk dat de beestigheden veel
afnemen, dat het werkvolk zich hooger heft, dat onze propaganda tegen karnaval
met de beste uitslagen wordt bekroond. Nog enkele jaren en de beestigheden
behoren tot het verleden, dank zij de socialisten…” Toch even de
vermanende vinger opheffen: “Het
concert in ons Feestlokaal kon beter bijgewoond zijn.”
De dag nadien is Vooruit
nog altijd in de wolken over de meeting in het feestlokaal op dinsdag. Tussen
de letters door lezen we dat het beter had gekund. “Om
11 ure was de zaal schoon gevuld met 500 à 600 zittende partijgenooten, wat
zeer verheugend is voor een dinsdag van Karnaval. Om 12 ½ eindigde de meeting
in eene opgewekte stemming. De proef om den dinsdag van Karnaval dus te
besteden, als een propagandadag is ten volle gelukt en dit strekt ter eer der
partijgenooten.”[23]
Merk op dat in de oproepen van Vooruit
in de voorafgaande dagen sprake was van vele duizenden aanwezigen en nu
geschreven wordt over “500 tot 600
zittenden”.
Dat de Gentse
arbeiders te mobiliseren waren voor ernstige onderwerpen bewijst het grote
aantal debatten en meetings in de periode omstreeks 1900.[24]
Bijgevolg moeten we het aantal aanwezigen op de bijeenkomsten van het
anticarnaval relativeren, want deze vijfhonderd tot zeshonderd militanten
vertegenwoordigden zeker niet de man in straat. Hier zat de harde kern van de
Gentse ANSEELE-getrouwen, misschien aanwezig op zulke bijeenkomsten om andere
redenen dan pure overtuiging. 'Vooruit' was meer dan een politieke beweging.
Het was een microkosmos met tientallen randorganisaties. Voor die periode moet
het totaal aantal bestuursleden van de socialistische verenigingen op 270 tot
280 worden geraamd.[25]
In 1888 werkten er 150 arbeiders en bedienden voor 'Vooruit'. Tien jaar later,
in 1898 groeide dit aantal voor de gehele beweging aan tot 327 personen.[26]
Bij bepaalde gelegenheden voelden deze ‘werknemers’ zich verplicht om
aanwezig te zijn. Het personeel van de drukkerij, winkels, apotheken,
textielfabrieken werd op deze dagen opgetrommeld. Men was altijd de leus van
ANSEELE indachtig: “Wie nie vore maai
en es is tegen maai.”
De campagne
eindigde op vier maart 1897: ”Maandagmorgen
heeft men op den Kouter acht karren met confetti opgevaagd en dinsdag morgen
negen. Daaraan ziet men wat geld er onnodig dwaas weggeworpen is geweest.”
Maar twee jaar later in 1899[27]
herhaalde Vooruit zichzelf: “Ja,
ja wij kunnen gelukkig en tevreden zijn met de uitslagen onzer pogingen om de
karnavaluitspattingen te doen verdwijnen. Zondag waren de verkleden zoo
zeldzaam dat men straten ver kon gaan zonder een masker te zien. Maandag, de
groote dag, was er zeer vee1 volk op den wandel en de gemaskerden liepen zeer
dun tusschen de massa. Rond 8 ure was het op het brandpunt, de Kouter - een
stroom, maar er was geen masker op honderd wandelaars. Menschen die daar veel
te klagen hadden, waren de confettimarchands, die niet de helft zooveel
verkochten als op andere jaren, al is de prijs hunner waar veel verminderd.”
“Ontegensprekelijk
is de gewoonte van zich te verkleden veel afgenomen, is de Karnaval zelfs
verzedelijkt. Boeren en slonsen ziet men bijna niet meer, de liederen zijn min
walgelijk, de houding der gemaskerden is deftiger en de costumen zelf zijn
‘verbeterd’. Vroeger waren de gemaskerden de overgroote meerderheid en
thans is het omgekeerde waar. De Karnaval en de walgelijkheden die hem
vergezelden zijn aan het verdwijnen, en wanneer alle weldenkende lieden, de
gemeenteoverheid en de politie ons willen helpen in ons werk, door het
inrichten van deftiger feestelijkheden, dan zal die akeligheid weldra tot de
geschiedenis behooren. Gezonde ‘vermaken en deftige feestelijkheden voor het
volk, en weg die beestachtigheden die het verdierlijken!”
Het Carnaval verdween weliswaar niet zo gemakkelijk zoals ANSEELE het wenste.
Nochtans deed de voortdurende repressie zijn werk.
1.4.6
Het einde van het Gentse carnaval
ANSEELE sloot vlak
voor de eerste wereldoorlog een monsterverbond met de Katholieken. In deze
coalitie werd hij schepen van financiën, met bevoegdheid voor handel, arbeid,
haven en gemeentediensten. Deze functie bleef hij gedurende de gehele oorlog
uitoefenen. Na de oorlog werd hij waarnemend burgemeester, machtig genoeg om
‘den karnaval’ definitief af te voeren.
In februari 1919
nam de gemeenteraad strenge maatregelen om te verhinderen dat het carnaval
weer zijn vooroorlogse allures zou krijgen. De ‘slonsendinsdag’ werd
afgeschaft. De resterende maatregelen waren toepasselijk op zondag en maandag
van carnaval en de daarop volgende zondag, het Sluiten. Het was verboden zich overdag gemaskerd op straat te
begeven. Om vier uur ‘s morgens was er een sluitingsuur voor herbergen,
drankhuizen en danszalen. Einde februari 1919 volgt een nieuw besluit: “De verlofdagen ingeschreven in de verordeningen der onderscheidene
stadsdiensten en der stedelijke onderwijsgestichten op de carnavaldagen worden
bij deze bepaald afgeschaft.” ‘Vette Maandag’ en ‘Vette Dinsdag’
zijn gewone werkdagen geworden. De tijd van ‘de cavalcades’, ‘Den
Toer’, ‘de slonsen', ‘de compagnies’ is definitief voorbij.[28]
In 1932 ging nog
een carnavalsstoet uit. Ze werd op veertien februari georganiseerd door de
‘Federatie der Handelaars van Gent’. In 1932 viel Aswoensdag op tien
februari. Dit betekent dat de stoet uitging op zondag volgend op ‘Vetten
Dijnsdag’. Dit is het vroegere ‘Sluiten’. Het officiële programma was
compleet tweetalig en werd verkocht voor twee frank “ten
voordele der Noodlijdende Kinderen”. De organisatoren zagen het groots.
Alle wijken van de stad werden doorlopen. Verschillende stoeten vertrokken
vanaf “Sint Pietersstatie,
Brusselschepoort, Brugschepoort, Dampoort en Saspoort. Na een algemeene
vergadering op de Vrijdagmarkt zal de Groote Stoet het Center der stad
doorgaan.” De deelnemende groepen kwamen uit verschillende steden, met
een klein aantal Gentse deelnemers. De stoet had in 1932 duidelijk een
commercieel en promotioneel karakter gekregen.
Was het volksfeest
op dat moment al morsdood? In Vooruit
van de jaren twintig vond ik in elk geval geen commentaren meer op het
carnaval alhoewel de BWP[29]
in die periode toch nog een brief stuurde naar het patronaat om de vrije dag
af te schaffen. Bijkomend onderzoek van kranten, gemeenteraadsverslagen,
verordeningen, verslagen van de organiserende verenigingen kan hier
verduidelijking brengen.
In elk geval in
1924 wist CELIS te melden: “De
Carnavalslemperijen behooren thans tot het verleden. Carnaval is zijn eigen
dood gestorven, want in de laatste jaren, voor den oorlog, was hij ’t zien
nie meer weerd.”[30]
Wat herhaald werd door VAN BRAGT. “Het
carnaval verloor stilaan de belangstelling van de bevolking. Men walgde van de
manieren van sommige verkleden, van hun zangen, die heel dikwijls weinig
stichtend waren en het kon tenslotte de mensen niet meer schelen, dat het
carnaval, na de eerste wereldoorlog, afgeschaft werd.”[31]
1.4.7 Besluit
Bepaalde facetten
van de volkscultuur hielden langer stand in de steden dan op het platteland.
Zeker het Gentse carnaval werd nog uitbundig gevierd toen dat feest in de
dorpen meestal al lang vergeten was. De Gentse situatie is exemplarisch voor
de evolutie van de stedelijke volkscultuur. Het was een feestcultuur die zich
vanaf de middeleeuwen ontwikkelde binnen het corporatieve systeem. Het
afschaffen van de ambachten door de Franse Revolutie was daardoor een zware
klap voor de stedelijke volkscultuur. In 1789 was de teloorgang van het feest
echter al enkele eeuwen aan de gang. Want sinds de zestiende eeuw nam de
tegenstand tegen de volkscultuur toe vanuit de wereldlijke en kerkelijke
elite. Speerpunt in deze strijd was de protestantse reformatie en voor ons
land vooral de katholieke contrareformatie.
Het Gentse
straatcarnaval zoals het bloeide in de negentiende eeuw was een authentiek en
traditioneel carnaval. Authentieke volksfeesten worden gekenmerkt door een
spontane deelname van brede lagen van de bevolking uit een bepaalde
lokaliteit. Niet de commercie is de aanleiding maar wel het volbrengen van een
bepaalde traditie die op het collectieve vermaak gericht is. De bevolking
neemt de straten en pleinen tijdelijk in bezit en is zowel acteur als
toeschouwer. Dit type van volksfeest staat tegenover de cavalcade of belerende
optocht. Bij het straatcarnaval is het volk niet enkel toeschouwer, het neemt
deel aan de theatrale ontwikkelingen door zichzelf spontaan te maskeren in
creatieve, burleske of traditionele uitbeeldingen. Het neemt ook deel aan het
carnaval door de geplogenheden te respecteren, zoals het ‘sijsen’
(intriguer), spontaan dansen, zingen, toneelspelen of 'trakteren'.[32]
Het Gentse carnaval was zo een uiting van de volkse feestcultuur tot aan het
‘beschavingsoffensief’ van ANSEELE en zijn sociaal-democraten.
De
negentiende-eeuwse Gentse vermommingen waren verbazingwekkend archaïsch en
daardoor ook zeer universeel. De beschreven carnavaltypes vindt men terug over
het hele Europese continent en ze verwijzen naar de oudste bekende vormen van
maskerades.[33]
Het Gentse carnaval toont ons de diepe lagen van een levende volkscultuur. Het
zijn de bewoners van de stegen, de cités, de fabrieksslaven, de
ongeletterden, de ongeschoolden, die ieder jaar weer op het sein van de
kalender hun maskerades uit de collectieve herinnering naar boven halen om de
‘goegemeente’, de burgers, de school- en zedenmeesters, de ‘pasters’
en getormenteerde politici, de nonnen en de gepoederde dames, al wie denkt het
goede fatsoen in pacht te hebben, tegen de licht schandaliseerbare schenen te
stampen.[34]
ANSEELE
beweerde dat de carnavalsfolklore volksvijandig is. Nochtans behoort de
symboliek van de omgekeerde wereld tot het volkse repertoire van alle tijden.
In het Carnaval van Romans[35]
lezen we hoe patriciërs en volkse groepen elk voor zich de codes en ritualen
van carnaval gebruikten in functie van het sociaal conflict dat in de
zestiende eeuw de Dauphiné verscheurde. “In het zuidelijke Rhônegebied wordt de ambachtelijke en rurale
opstand, die tijdens het Carnaval van Romans culmineert in bloedige
maskerades, in de psyche van het volk en de bourgeoisie volledig geïnterpreteerd
in termen van omkering.”([36])
Ook Natalie DAVIS[37]
geeft in Les cultures du peuple
enkele verwijzingen naar het gebruik van het carnavaleske in de klassenstrijd.
In Dromen van Cocagne van PLEIJ[38]
vinden we eveneens carnavaleske voorstellingen in de dromen van de paupers
over een andere maatschappelijke ordening. In recente Engelstalige studies
vinden we belangstelling voor het thema van de ‘omgekeerde wereld’ in
sociale bewegingen.[39]
Ten slotte kunnen we deze bondige opsomming niet afsluiten zonder het werk van
BAKTHINE te vernoemen die in de carnavaleske lach op het marktplein de stem
van de tegenmacht herkent.[40]
Er moet benadrukt
worden dat niet enkel de Gentse BWP[41]
harde standpunten innam tegen het carnaval. Ook in Brugge eisten de
socialisten samen met de christen-democraten aan het einde van de negentiende
eeuw de afschaffing van de "karnavalsbeestigheden".
Ze ijverden tegen de “walgelijke taferelen" en voor "treffelijke" vormen van ontspanning. Losbandigheid en overdaad
moesten uit de populaire cultuur worden geweerd. Het carnavalsfeest werkte
allerlei ontsporingen in de hand, zoals criminaliteit en geweld, onwettige
geboorten, geldverkwisting, drankmisbruik en werkverzuim.
Zelfs folkloristen
schrokken niet terug voor kritiek op het carnaval. Het is tekenend dat we in
de folkloristisch tijdschriften weinig tot geen materiaal vinden over de
stedelijke carnavals uit de periode rond de eeuwwisseling. Lodewijk DE VRIESE,
die met zijn boek Zwart Polleke een
‘bijdrage tot folklore’ leverde,
schrijft: “De Karnaval is afgeschaft.
Hij gaf wel is waar drie dagen rust aan de werkende klasse, maar hij gaf van
een anderen kant aanleiding tot uitspattingen, buitensporigheden,
geldverkwistingen die ingetoomd moesten worden. De veredeling van het Volk had
bij die dagen van slemperijen niets te winnen. Men heeft het kwaad radikaal
afgeschaft, men heeft wel gedaan.“([43])
Niet alleen
repressie, ook maatschappelijke evoluties droegen bij tot het verdwijnen van
de traditionele volkscultuur en het carnaval. In zijn standaardanalyse van het
Spaanse carnaval wijst BAROJA erop dat het verdwijnen ervan samenhangt met het
einde van een bepaald maatschappelijk model.[44]
Niet de repressie door de geestelijkheid, noch de burgerlijke wetten en
ordemachten, noch de bemoeienissen van de linkse bewegingen veroorzaakten het
uiteindelijk uitdoven van de volkstraditie. Het traditionele carnaval behoorde
tot een andere wereld. Dit type van feest is blijven bestaan zolang de dragers
ervan, de volksklassen, leefden in een wereld vol magie. Tot voor pakweg
honderd jaar woonden en werkten in vele gebieden van Europa sommige
bevolkingslagen nog onaangeroerd door de moderne maatschappij. Gewoonten,
zeden en gebruiken werden rechtstreeks doorgegeven van ouders op kind, niet
via de omweg van de scholarisatie.
Evenwel, zonder de
brute repressie vanwege de overheid, zou het carnaval in steden zoals Gent
waarschijnlijk, mits evolutie en aanpassing, blijven hebben bestaan.
”Das Karneval ist ein fest, das dem Volke eigentlich nicht gegeben wird,
sondern das sich das Volk selbst gibt.”
Armand
SERMON 4 september 2000
Voor
commentaar en reacties:
armand.sermon@luuper.be